تا مقصد می خوابم...

نظریه‏پردازان تفسیر باید نه تنها مساله درستى تفسیر، بلكه اختلاف قرائتها را نیز، كه از ماهیت اجتماعى جایگاه هر قرائت ناشى مى‏شود، تبیین كنند. در این مقاله، خاستگاه قرائتهاى گوناگون یك رمان دنیاى فقید بورژوایى، اثر نادین گوردیمر، بررسى مى‏شود. تحلیل مطالب به‏چاپ رسیده (مثل "بررسى كتاب‏"ها یا تحلیلهاى نقادانه) و مقایسه این گزارشهاى حرفه‏اى با قرائت "عادى و غیرحرفه‏اى‏" خود نگارنده مقاله روشن مى‏كند كه جنسیت و پس‏زمینه تاریخى خوانندگان و نیز مقاصد آنها از قرائت، چگونه بر بناساختن محتواى رمان به‏دست آنها اثر مى‏گذارد. این تحلیل، معنا و منش جمعى "قرائتهاى چندگانه رمان‏" را نشان مى‏دهد، به‏خصوص قرائتهایى كه اعضاى فرهنگهاى دیگر ("بیرونى‏ها") كرده‏اند.
بسیارى از جامعه‏شناسان ادبیات و منتقدان ادبى، با علم به اینكه آثار فرهنگى در بستر اجتماعى تولید مى‏شوند، مدعى‏اند كه رمانها را مى‏توان داده‏هاى جامعه‏شناختى محسوب كرد و به‏منزله شاخصى براى روابط و نگرشهاى اجتماعى غالب به‏كار برد. قراردادهاى مرسوم در رئالیسم ادبى (1975 ، (Watt و همین‏طور اهداف صریحا جامعه‏شناختى دست‏كم برخى از رمان‏نویسان، دلایلى به‏دست مى‏دهند تا رمانها را تصاویرى از اوضاع و شرایط اجتماعى بینگاریم. اما این دیدگاه همواره در تعارض با این موضع ، . (representational) مطالعات اخیر درباره نظریه ادبى باعث تردیدهاى بسیار درباره هرگونه كاربرد ساده رویكرد "بازنماگرى‏" شده است، زیرا اكثر نظریه‏پردازان كنونى امكان هرگونه تصویرسازى مستقیم از واقعیت تجربى "بیرونى‏" را مورد شك و تردید قرار داده‏اند. به گفته این نویسندگان، همه بازنمودها جزئى و گزینشى و برساخته هستند. آنها به طرق گوناگون تاكید مى‏كنند كه متون از قراردادها و سنتهاى نگارش و از پویشهاى روانى میل و سركوب میل و از غلبه فرهنگى نخبگان حاكم و حتى از خصوصیات زبان كه باعث واژگونى معانى آشكار متن مى‏شود شكل مى‏پذیرند.(3) در پرتو این اندیشه جدید، خواندن رمان به انگیزه كسب اطلاع از جامعه، ساده‏لوحى مایوس‏كننده‏اى به‏نظر مى‏رسد.
با این حال همه مى‏دانیم كه آدمیان در طول حیاتشان، اغلب، مواضع معرفت‏شناسانه‏اى اتخاذ مى‏كنند كه نظریه آنها را ساده‏لوحانه مى‏داند.(4) هرچند جامعه‏شناسان باید نگران اشتباه‏گرفتن رمان با اطلاعات باشند، اما خوانندگان چنین محدودیتى ندارند. حداقل، خوانندگان برخى از رمانها ظاهرا از روایتهاى داستانى براى درك جهان استفاده مى‏كنند، یا، حداقل اینكه - اگر بخواهیم ادعاى خود را به نمودهاى ملموستر محدود كنیم - آنها به خود حق مى‏دهند كه تصاویر داستانى را به‏منزله اساس داعیه‏هایشان درباره جامعه به كار برند. بحث من در این مقاله مثالى از همین واقعیت است: من قرائتهایى را بررسى خواهم كرد كه در آنها یك رمان مبناى بحث درباره سیاست و روابط اجتماعى است.(5)این نوع فعالیت تفسیرى، صرف‏نظر از ارزش نظرى رمان در مقام بازنماگرى، كانون توجه مهمى براى جامعه‏شناسى ادبیات است، به‏خصوص براى حوزه‏اى از جامعه‏شناسى ادبیات كه مى‏كوشد پیوند خود را با علاقه دیرین جامعه‏شناختى به فهم معنا حفظ كند.
جامعه‏شناسان مكتب كنش متقابل تنوع شیوه‏هایى را بررسى مى‏كنند كه انسانها از برخوردهاى متقابلشان با یكدیگر به درك معانى مى‏رسند و به‏طور جمعى مسائل را حل مى‏كنند. از این دیدگاه، متون را مى‏توان عینیاتى دانست كه مردم در كنشهاى متقابل خود از آنها استفاده و بدانها ارجاع مى‏كنند، همچون "ادوات صحنه‏"، (props) در نمایش زندگى انسان. اما متون عینیاتى واجد منش مختص به خود مى‏باشند، زیرا حامل معانى مركب هستند.(6) مسلما مى‏توان آثار فرهنگى را به‏منزله "ادوات صحنه‏" و بدون توجه به معناى آنها تحلیل كرد، همان‏طور كه كارهاى مهم بسیارى در شاخه نهادى جامعه‏شناسى فرهنگ مبتنى بر همین رویكرد بوده است.(7)با این حال، مى‏خواهم بگویم كه مى‏توان به رویكرد جامعه‏شناختى دیگرى نیز میدان داد كه جنبه داستانى متن را نادیده نمى‏گیرد و مى‏تواند توضیح دهد كه داستانهاى مندرج در متون به چه شیوه‏هایى براى افراد معنادار مى‏شوند و به كنش متقابل آنها با دیگران راه مى‏یابند.
این مقاله بخشى از مجموعه مطالعات در دست اجراست كه كانون توجه آنها فرآیندهاى "سخن گفتن درباره جامعه‏" (بكر 1986) است. مطالعات مذكور این دریافت‏بكر، (Becker) را بسط مى‏دهند كه تولید هنرى را فعالیتى جمعى مى‏داند و معتقد است كه اگر شیوه‏هاى بازنماگرى را محصول فعالیت دسته‏جمعى بدانیم، آنها را بهتر مى‏فهمیم. ژانرهاى گوناگون، مثل فیلمهاى مستند، جدولهاى آمارى، اسناد كارخانه‏ها، رمانها و حكایتهایى كه مردم درباره زندگى هر روزه خود نقل مى‏كنند، وجه اشتراكشان این است كه همگى در عرصه‏هاى اجتماعى، تولید و مصرف مى‏شوند. در این عرصه‏ها، فرد فرد سازندگان و مصرف‏كنندگان قراردادهاى هدایت‏كننده تولید و تفسیر هرگونه متنى را مى‏آموزند. مسائل كلى - مثلا اینكه "كفایت‏" یا "بى‏كفایتى‏" یك بازنماگرى در چیست - باید با توجه به هر یك از اشكال بازنماگرى حل شوند كه البته این مسائل در عرصه‏هاى اجتماعى گوناگون به‏صورت متفاوتى بروز مى‏كنند. راه‏حلهایى كه براى این مسائل در پیش گرفته مى‏شود، توافقهاى همگانى‏اند، توافقهایى كه براى مقاصد موجود در زمان و مكان خاصى "به‏قدر كافى مناسب‏" هستند. بنابراین، مجادله و توافق بر سر راه‏حل مسائل بازنمایى و تفسیر، باعث تحول قراردادهاى مذكور مى‏شود. انواع گوناگون متنها وارد مباحثات وسیعتر یا "گفتگو"هاى مستمرى مى‏شوند كه به واسطه متن صورت مى‏گیرند و گفتگوكنندگان فاصله زمانى و مكانى با هم دارند (1972 ، . (Foucault این گفتگوها سنتهاى متنى را برمى‏سازند كه در بستر آن، هم سازندگان و هم مصرف‏كنندگان بازنماییها شركت مى‏كنند. یكى از خصایص مهم این رویكرد، توجه و تاكید به این فعالیت و نیز به متن است - توجه به فعالیتهاى دسته‏جمعى مستتر در تولید بازنماییها و فعالیتهاى ناشى از مصرف بازنماییها: مثلا اینكه خوانندگان پس از قرائت چگونه وارد كنش متقابل با دیگران مى‏شوند.
فعالیت تفسیرى، یكى از كانونهاى توجه در نظریه ادبى اخیر شده است، زیرا برخى از منتقدان، خوانندگان را نیز وارد مطالعات خود درباره متون كرده‏اند و بر ماهیت فعال قرائت تاكید نموده‏اند (1980 ، (Tompkins این توجه تازه به خوانندگان، ریشه گرفته از - و همچنین تقویت‏كننده - نقد هرمنوتیكى این ایده است كه معناى ثابت‏یا درست‏یك متن منتظر كشف‏شدن باقى مى‏ماند، یا اینكه تفسیر مى‏تواند مستقل از تاریخ و وضع مكانى باشد (1977 ، (Wolff همچنین به‏نظر مى‏رسد كه این توجه نوپا به خوانندگان، ناشى از تنوع یافتن اخیر نخبگان فرهنگى باشد، یعنى رشد گروههایى كه به‏طور سنتى بیرون از فرهنگ غالب هستند - زنان، اقلیتهاى فرهنگى و كسانى كه در حاشیه‏هاى جغرافیایى قرار دارند - اما اینك حضورى فعالتر و رؤیت‏پذیرتر در تولید آثار فرهنگى، در تركیب مخاطبان و در كارهاى علمى درباره هنر و ادبیات مى‏یابند. اینان، كه به‏تازگى وارد صحنه مباحثه فرهنگى شده‏اند، قرائتهاى جدیدى از آثار فرهنگى عرضه مى‏كنند، و این قرائتها مبین آن هستند كه كسانى كه پیش از این حرف اول را مى‏زده‏اند، فقط تفسیرهاى ناقص و جزئى ارائه داده‏اند. نظریه‏پردازان تفسیر با مشاهده این گونه‏گونى روزافزون، شروع به جستجوى راههایى كرده‏اند تا بتوانند هم درباره صحت تفسیرها - كه ناشى از شناختن قراردادهاى فرهنگى است - و هم درباره ناهمسویى تفسیرها - كه برخاسته از منش مكانى هر تفسیر است - نظریه‏پردازى كنند.
گرسولد (1987 ، (Griswold براى درك اینكه چگونه آثار فرهنگى در زمینه‏هاى اجتماعى مختلف مصالحى براى "بناساختن معنا" مى‏شوند، مدل جامعه‏شناسانه‏اى پیشنهاد كرده است. خانم گرسولد با بهره‏گیرى از مفهوم "اجتماعات تفسیرى‏" (1980 ، ( Fish و با بررسى ارزیابیهاى ناهمسویى كه بخشهاى "معرفى كتاب‏" نشریه‏هاى هند غربى و بریتانیا و آمریكا از رمان‏نویس اهل هند غربى جرج لامینگ، (George Lamming) به عمل آورده‏اند، نشان مى‏دهد كه رمانها در جوامع مختلف به طرق مختلف قرائت مى‏شوند. من نیز كار خود را از مشاهده همین واقعیت آغاز مى‏كنم، گرچه كانون توجه من قسمى از ناهمسویى قرائتهاست كه مى‏تواند ناشى از ابعاد دیگر تفاوت بین خوانندگان، هم در درون و هم در حاشیه جوامع باشد. گرسولد تفاوتهاى موردنظر خود را ناشى از گوناگونى پیش‏فرضها و علائق مشترك جوامع گوناگون مى‏داند و در ادامه این بحث را پیش مى‏كشد كه آثارى داراى "قدرت فرهنگى‏" هستند كه ظرفیت قرائتهاى مختلف را داشته باشند. من از چنین پرسشهاى ارزشگذارانه‏اى درباره متون پرهیز مى‏كنم و توجه خود را بر زمینه‏ها و بسترهاى قرائت معطوف مى‏كنم تا فرآیندهاى تفسیر را كه تعبیرهاى ناهمسو از معانى آثار فرهنگى ایجاد مى‏كنند، با دقت و تفصیل بیشتر بررسى كنم.
من درباره قرائتهاى چندگانه فقط یك رمان، دنیاى فقید بورژوایى، اثر نادین گوردیمر (1982 ،[1966] (The Late Bourgeois World, by Nadine Gordimer بحث‏خواهم كرد. هدف من این نیست كه به شیوه یك منتقد، رمان را تجزیه و تحلیل كنم و نیز نمى‏خواهم درباره محتواى جامعه‏شناختى آن بحث كنم، بلكه مى‏خواهم تعبیرهایى را كه اقسام مختلف خوانندگان از این رمان مى‏كنند بررسى كنم، تا بدین‏طریق بنیادها و محدودیتهاى تفسیرهاى متفاوت را تحلیل كنم. من، بدون توجه به نظریه‏پردازان بازنمایى، رمان را بازنمود صاف و ساده برخى از واقعیتهاى اجتماعى نمى‏دانم; اما با این حال، توجه من به‏طور خاص، معطوف به بحثهایى است كه در آنها خوانندگان درباره رمان در حكم یك بازنمود سخن مى‏گویند و همچنین معطوف به استفاده‏هاى آنان از متن، به هنگام گفتگو درباره محیط اجتماعى تصویرشده در رمان است. در طول بررسى قرائتهاى مختلف نشان خواهم داد كه چگونه تفسیر فعالیتى جمعى است: چنین نیست كه تفسیرهاى گوناگون به‏سادگى وابسته به دریافتهاى فردى باشند، بلكه هر یك از این تفسیرها، هنگامى پدید مى‏آیند كه گروههایى با علائق معین در مباحثه درباره متن، حق صحبت كسب مى‏كنند و به‏طور جمعى چارچوبهاى تفسیرى نوینى را آموخته و بسط مى‏دهند. كانون توجه من به‏خصوص تحلیل تفاوتهاى ناشى از "قرائت وابسته به جنس‏"، (gendered reading) است تا پدیده "قرائت در مقام زن‏" را آشكار سازم و نشان دهم كه چگونه این امر مى‏تواند بر تفسیر و ارزیابى دست‏كم برخى از آثار فرهنگى تاثیر گذارد.
 
روش تحلیل
رویكرد من این است كه تفسیر را، به منزله فعالیتى آموخته‏شده(8) و به‏لحاظ اجتماعى سازمان‏یافته، بررسى كنم. براى درك معناى هر متن، خوانندگان باید قراردادهاى مربوط به انواع مختلف متنها را بشناسند (1980 ، (Culler و از میان آنها، قراردادهاى مناسب با هر مورد معین را به‏كار گیرند (1983 ، (Smith مهارتهاى لازم براى درك معناى متن، فقط تركیب‏كردن واژه‏ها و جمله‏ها نیست، بلكه باید قواعد فهم انواع مختلف متنها، از صورتحساب و قبض پاركینگ تا شعر و داستان كوتاه، را شناسایى كرد و به‏كار بست. اكثر اعضاى جوامع، مهارتهاى قرائت رمان را به‏شیوه‏هاى گوناگون مى‏آموزند; آنها به هنگام كودكى "قرائت قصه‏" را و در كلاسهاى ادبیات دبیرستان، فنون پیچیده‏تر و ظریفترى (مثل یافتن درونمایه‏هاى themes داستان) را مى‏آموزند. خوانندگان ژانرهاى تخصصى‏تر (مثل رومانس، پلیسى، علمى - تخیلى) قراردادهاى مربوط به این ژانرها را یا از تجربه‏هاى مكرر خود مى‏آموزند و یا از اجتماعات خوانندگان كه در آنها اطلاعات درباره كتابها مبادله مى‏شود (1974 ، ( Radway كسانى كه به‏صورت تخصصى ادبیات را دنبال مى‏كنند، روشهاى كاملا تخصصى قرائت را فرامى‏گیرند (1981 ، ( Kolodny ;و آن عده كه رمانهاى جدى مى‏خوانند برخى از این مهارتها را به‏گونه‏اى تصادفیتر - مثلا از بخش "معرفى كتاب‏" نیویورك تایمز - مى‏آموزند.
فرض من این است كه تمام خوانندگان از رمانهایى كه مى‏خوانند، معناهایى برمى‏سازند و درباره این معناها، غالبا با استدلالهاى واضح و روشنى بحث مى‏كنند. بررسى‏كنندگان و منتقدان همین كار را به‏صورتى حرفه‏اى و كاملا رسمى انجام مى‏دهند; آنها درباره رمانها، در نشریه‏ها و روزنامه‏ها و كتابها و غیره، مطالبى به‏چاپ مى‏رسانند; خوانندگان عادى احتمالا كمتر به‏صورت فنى مى‏خوانند، آنها براى سرگرمى و یا اعتلاى ذهنى مى‏خوانند و استنتاجهاى خود را به‏ندرت براى كس دیگرى بازگو مى‏كنند. اما این خوانندگان نیز معناهایى برمى‏سازند كه آنها را از رمانهاى خوانده‏شده استخراج مى‏كنند. آنها گاهى با دیگران درباره كتابهایى كه دوست مى‏دارند یا دوست نمى‏دارند، حرف مى‏زنند و بیان مى‏كنند كه چرا این كتابها ارزش خواندن دارد یا ندارد. داده‏هاى تحلیل من همین انواع رسمى و غیررسمى برساختن معناى رمان است.(9)
من سه نوع قرائت را بررسى خواهم كرد. یكى، قرائتهاى حرفه‏اى، كه براى مطالعه نمونه‏هایى از آن به‏سراغ بخشهاى "معرفى كتاب‏" در نشریات سالهاى 67-1966 یعنى وقتى كه دنیاى فقید بورژوایى براى اولین‏بار چاپ شد، مى‏روم. دوم، مقاله‏هاى تخصصى دانشگاهیان و متخصصان ادبیات كه در طى اواسط تا اواخر دهه 70 نوشته شده‏اند، این منابع منتشرشده - كه در راهنماى بررسى كتاب و كتابشناسى MLA آمده‏اند - در ضمیمه این مقاله فهرست‏شده‏اند و در اینجا به‏هنگام ارجاع، آنها را با اعداد داخل پرانتز مشخص كرده‏ام.(10) و بالاخره، من تعبیر خود را از رمان، به‏عنوان یك قرائت عادى و با توجه به زندگى شخصى و موقعیت اجتماعى‏ام، بررسى مى‏كنم. (البته این تعبیر در زمان قرائت رمان نوشته نشده بود، بلكه بعدها به‏هنگام مطالعه منابع منتشرشده و همگام با انجام این تحلیل، با نگاه به گذشته، نوشته شده است.) با استفاده از رویكرد تحلیل مقایسه‏اى، من به بررسى پرسشهایى از این دست مى‏پردازم: خوانندگان متفاوت در برابر این سؤال كه داستان رمان درباره چیست، چه مى‏گویند؟ آنها چگونه شخصیتهاى رمان را توصیف مى‏كنند؟ آنها به محتواى سیاسى رمان یا به این واقعیت كه راوى آن یك زن است چه وزن و اهمیتى مى‏دهند؟ و چه شكایتهایى از كتاب دارند؟ پاسخ به این پرسشها هم تصویرى از قرائتهاى متفاوت به‏دست مى‏دهد و هم نشانگر فرآیندهاى سازنده این قرائتهاى متفاوت است.
 
یك نمونه از قرائت دنیاى فقید بورژوایى
پیش از آنكه تحلیل خود را عرضه كنم، براى خوانندگانى كه رمان را نمى‏شناسند، چكیده مختصرى از دنیاى فقید بورژوایى را ارائه خواهم كرد. چون این خلاصه‏اى است كه "من" به‏عمل آورده‏ام، با شك و تردید مى‏توان آن را پایه بحث درباره تفسیرهاى گوناگون قرار داد. این معضل آشكار، در واقع، نمونه‏اى است از فرآیند تفسیرى كه در تحلیل من مورد تاكید خواهد بود. هر شرح و تعبیرى محدود به بخشى از كل است و باید به همین عنوان خوانده شود. با وجود این، به‏كارگیرندگان طرحهاى قراردادى برحسب معمول مایل‏اند آنها را براى مقاصد موجود "بسنده‏" بدانند (1986 ، (Becker غرابت گنجاندن خلاصه‏اى از طرح داستان در این مقاله، حاكى از خصوصیت جداگانه تحلیلهاى ادبى و جامعه‏شناختى است. صاحبنظران ادبى، عموما این قرارداد را مى‏پذیرند كه فرض كنند خوانندگان مقاله‏هاى آنها متون موردبحث را نیز خوانده‏اند; وقتى آنها درباره متونى بحث مى‏كنند كه بخشى از اندوخته مشترك ادبى است، طبعا نیازى به‏بازگویى طرح گونه‏ها نمى‏بینند.(11)اما از طرف دیگر، در جامعه‏شناسى رسم بر این است كه یك مقاله علمى دربرگیرنده داده‏هایى باشد كه تحلیل بر آنها استوار گشته است. همین قرارداد باعث تصمیم من بوده كه نه تنها خلاصه‏اى از داستان رمان بیاورم، بلكه قسمتهاى نسبتا بلندى از رمان را نیز در بخشهاى بعدى این مقاله عینا نقل كنم.
در تحلیلى كه از پى خواهد آمد، من تعبیر "بسته به جایگاه‏"، (located) خود را از رمان مذكور به‏منزله تعبیرى در میان تعابیر دیگر ارائه مى‏كنم و براى تعبیر خود نیز همان ابزارهاى تحلیلى را به‏كار مى‏برم كه براى دیگران. براى سنجیدن تاثیر پیش‏فرضهاى من بر تلخیص داستان و نیز بر تحلیل، هر كسى مى‏تواند (و باید) متن كامل رمان و همین‏طور معرفیها و مقاله‏هاى تخصصى موردبحث مرا بخواند. به‏هرحال، باید روشن شود كه من نمى‏توانم بدون مبادرت به نوعى بازنمود انتخابى از رمان - كه بعد تحلیل خواهم كرد - درباره چگونگى شناساندن و توصیف رمان تصمیمى بگیرم.(12) مسائل و مشكلات مربوط به اعتماد كردن به بازنمایى من، به‏خصوص از این جهت آشكار مى‏شود كه داده‏هاى ارائه‏شده در این مقاله "غیرنوعى‏"، (atypical) هستند و با قالبهاى قراردادى جامعه‏شناسى، مثل جدولها و معادله‏ها و نقل‏قولها از یادداشتهاى میدانى، چندان انطباقى ندارند. اما مسلما، حتى این‏گونه داده‏نماییهاى استاندارد نیز، مانند تمامى بازنماییها، جزئى و انتخابى و برساخته شخص تحلیل‏گر هستند.
 
خلاصه داستان رمان
دنیاى فقید بورژوایى ، رمان كوتاهى است از نادین گوردیمر كه در 1966 انتشار یافت. داستان رمان در روز شنبه‏اى اتفاق مى‏افتد (كه از قضا روز راهپیمایى فضایى فضانوردان آمریكایى است) و از زبان یك زن سفیدپوست اهل آفریقاى جنوبى گفته مى‏شود. رمان از آنجا آغاز مى‏شود كه لیز (الیزابت)، یعنى راوى داستان، همراه با معشوق خود، گراهام، سر میز صبحانه نشسته است و تلگرامى دریافت مى‏كند كه خبر از خودكشى شوهر سابق او مى‏دهد. در طول روز، لیز، پسرش "بوبو" را در محل مدرسه تمام روزانه‏اش(� ملاقات مى‏كند تا درباره مرگ پدرش با او حرف بزند; بعد خرید مى‏كند; براى دیدن مادربزرگش به آسایشگاه سالمندان مى‏رود و دم غروب دوباره با معشوقش ملاقات مى‏كند. در همین احوال به شوهر سابق خود، ماكس، مى‏اندیشد; پسر یك سیاستمدار مهم آفریقاى جنوبى كه بعدها انقلابى شد، دستگیر و رهسپار زندان گردید و بالاخره علیه همرزمان خود در نهضت‏شهادت داد. لیز به زندگى كنونى خود هم، كه در محدوده امكانات موجود بدان سروسامان داده، مى‏اندیشد; شغل خوب و شرافتمندانه‏اى دست‏وپا كرده، اما كمترین فرصتى براى اقدامات مؤثر نمى‏بیند. كمى بعد، در شامگاه، او براى مهمانش لوك، سیاهپوست مبارزى كه لیز او را از زندگى سیاسى گذشته خود مى‏شناسد، تدارك شام مى‏بیند. لوك از او درخواست كمك مى‏كند، و پس از رفتن لوك، لیز با این اندیشه به بستر مى‏رود كه آیا باید از شماره حساب بانكى مادربزرگش براى دریافت كمكهاى غیرقانونى خارج از كشور به سازمان لوك، استفاده كند یا نه. به‏نظر مى‏رسد او به این اقدام، به‏منزله تنها راهى كه به روى او باز است، رغبتى دارد.
 
قرائتهاى ناهمسو، (Divergent Readings)
در سال 1966، وقتى دنیاى فقید بورژوایى انتشار یافت، گوردیمر به عنوان رمان‏نویسى جدى شهرتى به‏دست آورده بود; چند كتاب از كارهاى قبلى او با استقبال خوبى روبه‏رو شده بود. به همین دلیل، رمان جدید او در روزنامه‏ها و نشریه‏هاى عمده عمومى مورد بررسى قرار گرفت. معرفى‏كنندگان كتاب كه چنین مقاله‏هاى كوتاهى مى‏نویسند، گروه ناهمگونى هستند كه بنا به‏گفته كوزر، كادوشین و پاول (1982 ، (Coser et al "از نویسندگان مزدبگیر... تا صنعتگران ادبى برجسته را دربر مى‏گیرند." برخى از آنها اعضاى هیات تحریریه نشریه‏اند، حال آنكه دیگران، نویسندگان یا دانشگاهیانى هستند كه از طریق شبكه‏هاى شخصى یا بررسیهاى قبلى خود، براى ناشران شناخته‏شده‏اند. به‏رغم این ناهمگونى، این مقاله‏ها در بررسیهاى خود عناصر نسبتا تثبیت‏شده‏اى را در كنار هم مى‏نهند: نوعى خلاصه توصیفى و نوعى ارزیابى، چه با "چاشنى صفتهاى پرپیرایه‏" یا "داوریهاى جدى انتقادى‏" (1982 ، (Coser et al معرفى‏كنندگان تقریبا به سرعت در برابر كتابها واكنش نشان مى‏دهند و درباره آنها برحسب مسائل روز مى‏اندیشند. گرسولد (1987 ، (Griswold معتقد است كه آنها معرفیهاى خود را بر مبناى دو منبع شكل مى‏دهند: واكنش شخصیشان به متن و انتظاراتشان از واكنشهاى خوانندگان، كه كم‏وبیش بدیهى و معلوم مى‏پندارند.
معرفى‏كنندگان دنیاى فقید بورژوایى خصوصیت‏بازنمودى رمان را نقطه آغاز بررسیهاى خود قرار داده‏اند. این بررسیها، نوعا با بیان اینكه كتاب درباره چه چیزى است آغاز مى‏شود; این تعبیرها كتاب را در مقام تصویرنگار وضع نسبتا واقعى آفریقاى جنوبى توصیف مى‏كنند. بنا به اظهار یكى از این نویسندگان (10) گوردیمر "برشى از جامعه آفریقاى جنوبى را زیر میكروسكوپ رمان‏نویس مى‏گذارد"; دیگرى كتاب را "رمان عصبى كوچكى درباره تنشهاى آفریقاى جنوبى (به‏لحاظ نژادى) از هم گسیخته‏" مى‏خواند (9) ; دیگران كتاب را تصویرى از "زندگى و اندیشه زن لیبرال سفیدپوستى در آفریقاى جنوبى‏"(3); یا "دنیاى حومه شهر سفیدپوست‏نشین در آفریقاى جنوبى‏"(6) ; و "اقلیم وحشت‏" دانسته‏اند.
بیشتر بررسى‏كنندگان، ضمن بحث مفصلتر درباره رمان، به برآورد بازنماگرى آن پرداخته‏اند. یكى، با اشاره به حالات لیز، مى‏گوید "مى‏توان حدس زد كه او باید نوع مجسم صدها زن آفریقاى جنوبى باشد"(15) ; و دیگرى (13) یاسى را كه در رمان دیده به یك رویداد تاریخى واقعى مربوط مى‏كند: تحمیل قانون 90 روزه در آفریقاى جنوبى كه به دولت اجازه مى‏داد مخالفان را براى مدت بیشتر و بى‏هیچ محاكمه‏اى در زندان نگه دارد. فولر در "Negro Digest" مى‏نویسد (4) كه داستان "حكایتى است از سترونى و تباهى روح آفریقاى جنوبیایى." او یكى از تنها دو نویسنده‏اى است كه خصوصیت‏بازنمایى رمان را فراگیرتر از محیط بلافصل آن مى‏داند و مى‏گوید "آفریقاى جنوبى از این نظر همانند آمریكاست كه یك گام بیشتر با تبدیل شدن به جامعه نژادپرست تمام‏عیار و بى‏شرم فاصله ندارد." [ آن دیگرى (10) مى‏گوید گوردیمر با "تبعیضهایى كه همه جوامع مخوف و خشن ایجاد مى‏كنند سروكار دارد. ]
برخى از بررسى‏كنندگان با انتقاد از چگونگى بازنمایى در كار گوردیمر، به او حمله مى‏كنند. یكى با شك در صحت مطالب كتاب، بر اهمیت این جنبه تاكید مى‏كند "در كتابى كه، خواه‏ناخواه تا اندازه‏اى جنبه سندى دارد، صحت مطالب بسیار مهم مى‏شود" و سپس توضیح مى‏دهد كه "هنگامى كه این رمان را به یك تبعیدى آفریقاى جنوبى نشان دادم، كسى كه پسر یكى از رهبران زندانى در آفریقاى جنوبى است، كتاب او را ناخشنود ساخت; او احساس مى‏كرد كه كتاب براساس معلومات واقعى ناچیزى درباره نهضت مقاومت نگاشته شده و درباره حزب كمونیست آفریقاى جنوبى نیز دقیق نیست و ملغمه‏اى است از "صحنه‏هاى اروپایى كه بدانها خصوصیات آفریقاى جنوبى را تحمیل كرده‏اند" و باید بگویم كه دیدگاههاى این شخص بى‏اهمیت نیست‏"(7) . دیگران نسبت‏به اهمیت‏بازنماگرى شخصیتها و محیط داستان بى‏اعتناتر هستند. یكى از بررسى‏كنندگان گله مى‏كند كه لیز هیچ شباهتى به اشخاص واقعى ندارد و اضافه مى‏كند كه "این امر ضرورتا اشكالى ندارد" اما در نهایت تصویرسازى رمان را به اتهام كلیشه‏اى‏بودن نفى مى‏كند (13) .
اشاره‏هاى فوق قطعا نمى‏توانند به‏طور كامل نشانگر تحلیلهاى این منتقدان باشند. با این حال، همین واقعیت كه اظهاراتى از این دست ظاهرا حتى براى شروع بحث درباره یك كتاب ضرورى به‏نظر مى‏رسند، گواه پذیرش فرضى است كه (دانسته یا ندانسته) در پس این اظهارات نهفته است، و آن اینكه داستان، هرچند خیالى باشد، روایتى از وضع دنیاى واقعى است كه مى‏توان به بیان عامترى از آن سخن گفت. این خلاصه‏ها كه به ظاهر ساده و توصیفى مى‏آیند، شاید گاهى بنا به اتفاق نوشته شوند، اما عمدتا بیانگر مفهوم‏سازى شایان‏توجهى درباره متن رمان هستند. با پذیرش این فرض كه رمان روایتى است كه بازنمودى از برخى شرایط محیط واقعى است، منتقدان در این تعبیرهاى مختصر تصمیم مى‏گیرند كه چه محیطى - و چه جنبه‏اى از آن محیط - در رمان به‏تصویر كشیده شده است.
اینك خواننده دیگرى را در نظر بگیرید: یك جامعه‏شناس جوان آمریكایى، كه زن و فمینیست است، و در طى دهه 1970 اجتماع‏پذیرى سیاسى خود را گذرانده است، و از اعضاى شاخه آكادمیك نهضت زنان است. من دنیاى فقید بورژوایى را در سال 1983 خوانده‏ام، یعنى تقریبا 20 سال پس از انتشار چاپ اول آن. قطعا در آن هنگام تشخیص مى‏دادم كه این رمان داستان زندگى و سیاست در آفریقاى جنوبى (یا حداقل پاره‏اى از زندگى و سیاست آنجا) است، و به این كتاب به منزله تصویرى از یك وضع كه مضامین جهانى دارد علاقه‏مند شدم. به‏هرحال، من رمانها را نه به‏صورت حرفه‏اى، بلكه براى مقاصد شخصى مى‏خوانم و علاقه خاص من به دنیاى فقید بورژوایى به این دلیل بود كه حس مى‏كردم در این رمان داستان زنى نقل مى‏شود كه زندگى او از جهاتى شبیه زندگى خود من است.
دنیاى فقید بورژوایى براى من داستان "زن آزادمنشى‏" بود، زنى شبیه كسانى كه در رمان دفتر یادداشت طلایى دوریس لسینگ (1962 ، Lessing )تصویر شده‏اند. لیز، زنى تنها و درونگراست، و وضع خود را مى‏شناسد، یعنى مى‏داند زنى است كه آگاهى از موانع اجتماعى را با آگاهى از اقسام آزادیهایى كه مى‏تواند براى خود بیافریند، تركیب كرده است. او به اختیار خود انتخابهایى مى‏كند، الگویى براى خویش برمى‏سازد كه شاید ناقص و غیرقراردادى باشد، اما دست‏كم از روى آگاهى و اندیشه برگزیده شده است. مانند زنان بسیارى كه تجربه آنها كاملا با الگوهاى سنتى تطبیق نمى‏كند، او اغلب از خود مى‏پرسد كه معناى زندگى‏اش چیست.
من پیوندهاى لیز را با دیگران، روابطى مى‏دیدم كه نوعا به جایگاههاى معمول زنان در جامعه مربوط است. او شوهر پیشین خود و والدین ثروتمند او را به یاد مى‏آورد، با معشوق خود، كه وكیل لیبرال برجسته‏اى است، اوقات خوشى مى‏گذراند و از پسر و مادربزرگش نگهدارى مى‏كند. این روابط به او دیدگاه خاصى نسبت‏به دنیاى فقید بورژوایى مى‏دهند. هرچند كه او در مركز وقایع سیاسى و اجتماعى كشورش حضور ندارد، اما، قدرتمندان حاكم را مى‏شناسد و شناخت او خصیصه مؤنث دارد، زیرا پیوند او با این افراد از رهگذر نقشهاى خانوادگى است.
من به روابط لیز با معشوقش نیز علاقه‏مند بودم. آنها براى با هم بودنشان الگوها و مناسكى خاص خودشان برقرار ساخته‏اند. اما محدودیتهاى ناگفته اما معینى در خواسته‏هاى هر یك از دیگرى وجود دارد و این دو با دقت و وسواس بسیار، زندگى مستقل خود را حفظ مى‏كنند. از همین‏روست كه روابط آنها قراردادى نیست و تعریف روشنى ندارد. هر كنش متقابل كوچكى مى‏تواند دربرساختن این روابط در حكم قطعه كوچكى باشد. من تشخیص مى‏دادم كه آنها در گفتگوهایشان خود را به منزله یك زوج مى‏نگرند تا اصول بنیادى رابطه‏شان را بفهمند و مى‏دیدم كه لیز به‏خوبى واقف است كه حتى ساعت‏به ساعت این رابطه را مشاهده و ارزیابى مى‏كند.
من بسیارى از صحنه‏هاى سیاسى رمان را نمونه‏هاى مكررى از همرایى با نقد فمینیستى از گروههاى چپ مى‏دیدم - این نقد متوجه تقسیم كار سیاسى است كه نقشهاى رهبرى را به مردان و كار پشتیبانى را به زنان منتسب مى‏كند. این نقد در طى اواخر دهه 60 و به منزله بخشى از گسترش نهضت زنان پدیدار شد. مثلا، در هنگام ازدواج لیز، شوهر او ماكس، در محافل سیاسى، فرد برجسته‏اى بود، اما به‏شیوه‏اى بى‏ثبات و بى‏ضابطه عمل مى‏كرد. لیز دو جا كار مى‏كرد تا بتواند هزینه زندگى فرزندشان را تامین كند و در گروهشان نیز جزو كادر پشت پرده بود. به رغم بى‏مسئولیتى ماكس و مشاركت واقعى و مؤثر لیز، هر دو آنها فعالیت ماكس را كار سیاسى بسیار مهم و نقش لیز را فقط پشتیبانى مى‏دانستند.
بالاخره، متوجه این نكته نیز شدم كه صحنه‏هاى سیاسى گوردیمر نشانگر وقوف به عواطف پنهان جنسى در بسیارى از كنشهاى متقابل سیاسى است، كه مضمون دیگرى است در تصویرى كه فمینیسم از چپ مى‏سازد. لیز، در گرماگرم تدارك شام براى دوست مبارز سیاه‏پوستش، متوجه مى‏شود كه آنها مشغول لاس‏زدن با هم شده‏اند و این روشى است‏براى انجام منظورى كه هر یك از آنها در این ملاقات دنبال مى‏كنند. لیز درمى‏یابد كه لوك به امید حصول كمكهاى او از استراتژیهاى جنسى استفاده مى‏كند.
قرائت من از دنیاى فقید بورژوایى جزئى‏تر و محدودتر از تعبیرهایى است كه از سوى معرفى‏كنندگان عام ارائه شده است. من، همانند آنها، دریافتم كه رمان تصویرى از وضع یك لیبرال سفیدپوست اهل آفریقاى جنوبى در اواسط دهه 1960 است. اما، علاوه بر این، و با علاقه‏مندى بیشتر، من رمان را به‏منزله تصویرى از وضع خاص لیبرال سفیدپوست آفریقاى جنوبیایى كه یك زن است، قرائت كردم. در اینجا نمى‏خواهم براى قرائت‏خود امتیازى قائل شوم، بلكه مى‏خواهم نشان دهم كه "من‏" - خواننده‏اى كه جایگاهى كاملا متفاوت از بررسى‏كنندگان قبلى دارد - رمان را به‏شیوه بسیار متفاوتى قرائت كردم. بنابراین مى‏توان پرسید كه قرائت‏شخص من از چه جایگاهى صورت پذیرفته است. من خواننده عادى و غیرحرفه‏اى رمانها هستم، هرچند كه با علاقه‏اى جامعه‏شناختى آنها را قرائت مى‏كنم. از اوایل دهه 1970، رمانهاى معینى - كه برخى از آنها جزو برنامه تحصیلى مطالعات درباره زنان بوده‏اند و بقیه نیز به‏صورت غیررسمى بین جمع دوستان من، دست‏به دست مى‏شدند - بر تحول اندیشه فمینیستى من مؤثر بوده‏اند. من درباره این كتابها با دیگران بحث و گفتگو كرده‏ام، و در برخى موارد نظرات منتقدان فمینیست را درباره آنها خوانده‏ام. این فعالیتها به من آموخته‏اند كه همواره به این نكته توجه كنم كه رمانها، تجربه مؤنث‏بودن را چگونه تصویر مى‏كنند، و كم‏كم به دیدگاههاى (فمینیستى) شخص خودم نسبت‏به متون اعتماد بیشترى یافته‏ام. این شیوه قرائت را من به منزله اتكا به نظر شخصى خود تجربه كرده‏ام، اما اگر آن را پذیرش مجموعه اعمال جدیدى بدانیم دقیقتر است، یعنى آموختن شیوه جدید قرائت - اتكا به "مرجعیت تجربه‏" (1977 ، Diamond and Edward|s )به جاى تفكر قراردادى.
قرائت من بر مبناى همان متنى شكل گرفته كه بررسى‏كنندگان قبلى نیز آن را خوانده‏اند، اما در این‏میان - علاوه بر این عامل مشترك، یعنى متن واحد - تجربه من به عنوان یك زن و همچنین چارچوبى تفسیرى كه اجازه كاربرد این تجربه وابسته به جنس را به من مى‏دهد، نیز به قرائت من شكل داده‏اند. پیشتر در این مقاله، هنگام آغاز بحث درباره قرائت‏خود، توضیح دادم كه "من دنیاى فقید بورژوایى را به عنوان داستان یك "زن آزادمنش‏" شبیه كسانى كه از رمان دفتر یادداشت طلایى دوریس لسینگ مى‏شناختم، قرائت كردم." من این جمله را بى‏هیچ ملاحظه خاصى و فقط با این فكر كه براى آغاز بحثهاى مفصلتر من مقدمه موجز و مفیدى است نوشتم. اما به موازات پیش‏بردن تحلیل دریافتم كه جمله فوق چكیده چه چیزى است: این واقعیت كه من روش قرائتى در اختیار دارم كه به تفسیر من شكل مى‏دهد.
با یك چارچوب تفسیرى جدید، رمان نیز به سیاق جدیدى معنا مى‏شود. بررسى‏كنندگان قبلى، مقاله‏هاى خود را در اواسط دهه 1960 و پیش از آنكه نهضت زنان به نیروى سیاسى بدل شود نوشته‏اند، این مقاله‏ها بازتابى از جنسیت‏گرایى همه‏گیر اما ناخودآگاه آن زمان است. غالبا، مشكلاتى كه آنها در درك معانى زندگى یك زن داشته‏اند بر ارزیابیهاى انتقادى آنان از این رمان تاثیر گذارده است. قدر مسلم آنها توجه دارند كه راوى رمان زن است، اما غالبا این جنبه كتاب را به منزله یك معضل قرائت كرده‏اند. چنین به‏نظر مى‏رسد كه برخى از آنها اساسا دلمشغول داستان زندگى شوهر سابق لیز هستند، یعنى شخصیت مانوسى كه تاریخچه‏اش براى آنها آشناست. یكى از آنها، در خلاصه‏اى كه از طرح داستان ارائه مى‏كند، داستان ماكس را نقل مى‏كند و ساده و صریح اضافه مى‏كند كه لیز و گراهام و بوبو همچنان "به زندگى ادامه مى‏دهند."(14)(11) دیگرى به‏صورتى مبهم چنین مى‏گوید "گذشته ماكس داستان رسواكننده‏اى است. ما به‏شیوه‏اى ظریفتر و اتفاقیتر در زمان حال به لیز مى‏رسیم."(6) درحالى‏كه عبارت "رسواكننده‏" مى‏تواند انتقاد به شیوه داستان‏پردازى درباره ماكس را القا كند، اشاره به‏رسیدن "اتفاقى‏" به لیز، نشان مى‏دهد كه داستان لیز با حفظ فاصله قرائت‏شده است. یكى از بررسى‏كنندگان اصرار مى‏كند كه "زن داستان - صریح و خونسرد و انعطاف‏ناپذیر - شخصیتى است كه دشوار بتوان با او همدل شد."(8) به‏نظر مى‏رسد مفسران دیگر، با اندكى بهت و گیجى از درك معناى رمان، مایوس شده‏اند، اما تعبیرهاى آنها نیز تا حدى مایه‏اى از فقدان همدلى دارد. مثلا یكى نوشته: "این رمان، آن‏طور كه من امیدوار بودم، تاثرى در من برنینگیخت. من این رمان را بسیار خوش‏تراش دیدم و حس كردم گاه‏به‏گاه حساسیت زنانه بسیار آشكارى در آن به غلیان مى‏آید. شاید آفریقاى جنوبى براى ما چنان معجون سیاه و چسبنده‏اى است كه نمى‏توانیم آن را در شیشه عطر كوچكى بریزیم."(1) توین‏بى در مقاله‏اى كه در "New Republic" نوشته، دنیاى فقید بورژوایى را جزو آن دسته رمانهاى مدرن انگلیسى مى‏داند كه قهرمانان آنها مردانى فاقد قهرمانى اما نیك سرشت هستند. او خاطرنشان مى‏كند كه "نكته اصلى موردعلاقه كتاب گوردیمر این است كه به‏ما نسخه مؤنث این شخصیت مذكر آشنا، نشان داده شود." با این حال او درباره هیچ‏یك از نتایج این تفاوت چیزى نمى‏گوید و در پایان نتیجه مى‏گیرد كه لیز "بیش از حد یك كلیشه داستانى است و بنابراین "كسل‏كننده آشنا"یى است."(13)
به‏نظر نمى‏رسد كه این منتقدان، آن‏طور كه من لیز را دوست دارم، از او خوششان بیاید. آنها او را با عناوینى مثل "فاقد قهرمانى‏"(5) ، "از پا افتاده و بى‏روح‏"(9) ، "جذاب و باهوش‏" اما "ماشین‏وار"(4) و "خودمدارى كه تردیدى در آن ندارد"(5) توصیف مى‏كنند. ظاهرا آنها از رابطه او با معشوقش گراهام سردرگم شده‏اند، درحالى‏كه من بدان علاقه‏مند شدم. آنها بیشتر مایل‏اند كه این جنبه از داستان را نادیده بگیرند و تعبیرهاى انگشت‏شمارى هم كه شده نشان مى‏دهد تا چه حد آنها فاقد چارچوبهایى براى تفسیر این رابطه هستند: آنها عباراتى مثل "امور عشقى‏" به‏كار مى‏برند، اما اضافه مى‏كنند كه این رابطه "نصفه‏نیمه‏"(7) یا "بدون دلبستگى‏"(12) است، یا مدعى‏اند كه این رابطه "این دو را در یك "برزخ اخلاقى" وامى‏گذارد."(4)
این بررسى‏كنندگان، دو جنبه از داستان لیز را به‏گونه‏اى خلاصه كرده‏اند كه منعكس‏كننده افكار قالبى رایج درباره زنان است; ظاهرا همین افكار قالبى بر قضاوت آنها درباره او تاثیر گذارده است. جنبه اول این است كه، اندیشیدن لیز به كمك كردن یا نكردن به گروه مبارز بیشتر تفكر عرفانى توصیف‏شده تا عقلانى. یكى از بررسى‏كنندگان مى‏گوید كه او درحالى به بستر مى‏رود كه "غرق تخیل فلسفى‏" است(1) ، و دیگران مى‏گویند او كه براى فعالیت مجدد "به‏طور مقاومت‏ناپذیرى وسوسه‏شده‏"(14) تصمیم "نیمه‏منفعلانه‏اى‏" مى‏گیرد(13) ، یا "بر لبه فعالیت‏سیاسى تلوتلو مى‏خورد"(7) . برخى لحن كلى "روانشناختى‏" اتخاذ كرده‏اند واز این دیدگاه به تبیین ویژگیهایى كه در لیز نمى‏فهمند پرداخته‏اند; یكى به رمز و راز اشاره مى‏كند كه "در خود او چیزى هست كه اقلیم یاس را با آغوش باز مى‏پذیرد."(13)
و بالاخره، نگرش لیز به لوك، مبارز سیاهپوست، از سوى اكثر این بررسى‏كنندگان به منزله نگرش رسواى جنسى تفسیر شده است. چنین تفسیرى پرده بر چیزى مى‏كشد كه من در رابطه لیز و لوك دیدم و آن ظرافت تعبیر گوردیمر از ناگزیرى و ابهام روابطى است كه هم سیاسى و هم شخصى‏اند. آنجا كه به‏نظر من لیز متوجه لحن پنهان جنسى در برخورد خود با لوك و ناظر ایفاى نقشهاى موردنظر از جانب لوك و خودش است، اكثر بررسى‏كنندگان صاف و ساده او را جویاى معاشقه مى‏بینند. یكى مى‏گوید او در حالى به بستر مى‏رود كه "امكان برقرارى روابط عاشقانه با آفریقایى جوان را بررسى مى‏كند"(3) . و دیگرى مى‏نویسد "خیلى زود، احتمالا او با سیاست‏پیشه سیاهپوستش به بستر خواهد رفت‏"(1) .
تابه‏حال، دو شیوه قرائت دنیاى فقید بورژوایى را نشان داده‏ام. یكى از این قرائتها، مؤنث‏بودن راوى را برجسته مى‏كند. تعبیر من از رمان، وضع لیز را به عنوان یك زن، نكته اصلى موردعلاقه رمان مى‏گرداند و در فرآیند تفسیر از تجربه‏هاى مؤنث‏بودن بهره مى‏گیرد. به‏هرحال، به اعتقاد من این نوع قرائت وابسته به یك قالب تفسیرى است كه در طول زمان و از متنى به متن دیگر، بسط مى‏یابد. قرائت داستان در مقام یك زن، روشى نیست كه پیوند قطعى با مؤنث‏بودن داشته باشد; زنان به‏طور "طبیعى‏" یا پایدار بدین شیوه قرائت نمى‏كنند (1986 ، Schweikart )در واقع، وقتى زنها براى تفسیر متون آموزش مى‏بینند (به‏خصوص متون ادبى، كه آن را بیش از ژانرهاى عامیانه آموزش مى‏دهند)، نوعا به آنها مى‏آموزند كه از منظر به‏ظاهر خنثاى جنسى قرائت كنند. این امر، حداقل در گذشته، به معناى آماده‏ساختن پاسخهایى به آثار فرهنگى بود كه برحسب پرسشها و مفروضات مبتنى بر علائق مذكر برساخته مى‏شدند (1981 ، Kolodny )با چنین آموزشى، زنان شاید بتوانند جنبه‏هایى از متون را ببینند كه مردان توجهى بدانها ندارند، اما قادر نخواهند بود تفسیر پخته‏اى كه دربرگیرنده این عناصر باشد بیان كنند. دانشگاهیان فمینیست این پدیده عام را تجربه "دوشقه‏شدن‏" (40. Rowbotham, 1973, p )یا "خط گسل‏" در تجربه زنان (1987 ، (Smith نامیده‏اند، و نظریه‏پردازان ادبى فمینیست زنان را "خوانندگان مقاوم‏" (1978 ، (Fetterley دانسته‏اند كه در برابر متون مذكر "واكنش دوگانه‏" (43. (Schweikart, 1986, p نشان مى‏دهند. واقع این است كه از بررسى‏كنندگان قبل، فقط یكى زن است(3) و قرائت او بیانگر همین آگاهى دوگانه نسبت‏به متن گوردیمر است; او صریحا رمان را داستان زندگى یك زن مى‏نامد - یعنى او دست‏كم توانسته طورى به لیز بنگرد كه بسیارى از بررسى‏كنندگان مذكر نتوانسته‏اند - اما او هم مانند بررسى‏كنندگان مذكر از داستان راضى نیست و گلایه‏هاى او پژواكى از گلایه‏هاى همكاران مذكر اوست.
در دهه بعد، گروه دیگرى از خوانندگان حرفه‏اى - دانشگاهیان و متخصصان ادبى - شروع به نگارش درباره دنیاى فقید بورژوایى كردند. این منتقدان نماینده گروهى از خوانندگان هستند كه موقعیتشان با بررسى‏كنندگان قبلى تفاوت دارد. بیشتر آنها اعضاى رسمى بخشهاى ادبیات در دانشگاهها و كالجها هستند (یا گاهى دانشجویانى هستند كه براى تصدى چنین موقعیتهایى تحصیل مى‏كنند) و علاوه بر تدریس به فعالیت علمى در زمینه ادبیات مشغول‏اند. اگرچه اهل دانشگاه نیز گاهى بررسیهایى به شیوه بررسیهاى قبل مى‏نویسند، اما هنگامى‏كه در مقام دانشگاهى قلم مى‏زنند، ژانر متفاوتى را در پیش مى‏گیرند. انتقادهایى كه به دست اینان نوشته مى‏شود (مقاله‏هایى در نشریه‏ها و تك‏نگاریهایى كه گاهى حجم یك كتاب را دارد) در دو رشته فعالیت متفاوت اما مرتبط با هم اهمیت دارند. نخست، هر مقاله منتشرشده‏اى (دست‏كم بالقوه) بخشى از یك جریان مباحثه ادبى، و معمولا بخشى از یك یا چند قسمت تخصصى این مباحثه است. این تفسیرها، پیكره‏اى مى‏سازند كه خود بدل به مجموعه آثارى مى‏شود كه شرح و تعبیرى است‏بر مجموعه آثار ادبى. هدف نقد، به معناى عام آن، گسترش دادن همین ادبیات تفسیرى است و منتقدان براى روشن كردن معناى مقاله‏هاى خود و توجیه آن، به این ادبیات تفسیرى ارجاع مى‏دهند.(16) مقاله‏هاى انتقادى، علاوه بر شان و منزلتى كه به عنوان محصولات فكرى به‏بار مى‏آورند، براى كارنامه و شهرت حرفه‏اى نیز مهم هستند: این مقاله‏ها معیار رایج در تایید، استخدام، ترفیع، تصدى دائمى كرسى دانشگاهى، افتخارات یا پاداشهاى حرفه‏اى هستند و همچنین در تماسهاى غیررسمى نیز مبنایى براى ایجاد فرصتهاى آتى پیشرفت‏حرفه‏اى‏اند. در بطن این مجموعه فعالیتها، انتشار دادن یك مقاله از رهگذر جایى كه در مباحثه ادبى به‏خود اختصاص مى‏دهد، كسب ارزش مى‏كند; این مقاله‏ها در نشریه‏هاى كم‏وبیش پروجهه‏اى ظاهر مى‏شوند، توجه مساعد یا نامساعد به خود جلب مى‏كنند (یا اغلب توجهى به خود جلب نمى‏كنند) و كم‏وبیش به فراوانى از سوى دانشگاهیان بعدى مورد اقتباس واقع مى‏شوند.
در مقاله‏هاى انتقادى، در مقایسه با بررسیها، كمتر به تلخیص و ارزیابى و بیشتر به تفسیر متون ادبى پرداخته مى‏شود; در این مقاله‏ها متون را تفسیر و تحلیل مى‏كنند، بافت و زمینه آن را آشكار مى‏سازند، آن را بى‏اعتبار مى‏كنند و دست‏به واسازى یا بازسازى آن مى‏زنند و گاهى به همان اندازه كه درباره متون اصلى مى‏نویسند به ادبیات انتقادى ثانوى پاسخ مى‏دهند. این مقاله‏ها بر پایه اصول نظرى نقد بنا مى‏شوند و "مكتبهاى‏" نقد آكادمیك به دست همین به‏كارگیرندگان تئوریهاى مختلف شكل مى‏گیرند. منتقدان معمولا یكى از این رویكردهاى انتقادى (یا تركیبى از آنها) را آموخته‏اند و متكى به مفروضات و فنون همان رویكرد هستند، حتى اگر سنگ‏بناهاى نظرى انتقادشان در مقاله به‏روشنى تعریف نشود و ناگفته بماند. انواع رویكردهاى ادبى كه در زمانهاى مختلف مشروع دانسته مى‏شوند، تابع تعریف جمعى از رهگذر بحث و جدلهایى هستند كه در بطن جریان مباحثه ادبى انجام مى‏شوند. این ویژگیهاى نگارش آكادمیك درباره ادبیات، به این معناست كه مقاله‏هاى انتقادى نشانگر نوعى قرائت است كه با قرائتهاى موجود در بررسیهاى نشریه‏هاى عمومى تفاوت دارد. بررسى‏كنندگان به سرعت‏به رمانهاى جدید واكنش نشان مى‏دهند، درحالى‏كه متخصصان ادبى تفسیرهاى خود را با دقت و حوصله بیشتر مى‏پرورانند و به‏صورت بحثهاى طولانیتر و هدفدارترى كه به مسائل مشخصى مى‏پردازند ارائه مى‏كنند. مسائل موردتوجه و همچنین مخاطبان بررسى‏كنندگان و دانشگاهیان متفاوت‏اند; بررسى‏كنندگان به‏طور كلى با این مساله سروكار دارند كه آیا كتاب خاصى موردعلاقه عموم مردم هست‏یا نه، حال آنكه منتقدان به مسائلى مى‏پردازند كه براى گروههاى تخصصى‏تر همكارانشان اهمیت دارند و همچنین معتقدند همان‏قدر كه متن ارزش خواندن دارد، ارزش مطالعه نیز دارد.
قاموس ادبى، (Literary Canon) - مجموعه كتابهایى كه درباره‏شان مقاله‏هاى انتقادى نوشته مى‏شود - در طول زمان و از رهگذر فعالیتهاى جمعى این گروه شغلى تعریف مى‏شود; یعنى آن دسته از كارهاى انتقادى كه به‏منزله محور مباحثه ادبى پذیرفته مى‏شوند، با موضوعات خود قاموس ادبى را تعریف مى‏كنند. مباحثه مذكور، بحث‏وجدلهایى است كه آثار انتقادى باید شامل آن باشند. عموما، آثار ادبى قدیمیتر، نسبت‏به متون معاصر با وضوح بیشترى درون یا برون قاموس قرار مى‏گیرند; متون قدیمیتر آزمون زمان را پشت‏سر گذاشته‏اند و "با دوره‏هاى بسیارى سخن گفته‏اند". با این حال، تركیب پیكره‏هاى ادبى جاافتاده (مثل رمانهاى قرن 19) همواره دستخوش مذاكره و گفتگوى مجدد هستند، زیرا اهل ادبیات، همواره نویسندگانى را "كشف‏" مى‏كنند كه قبلا نادیده گرفته شده‏اند، یا دلایل جدیدى براى توجه به كار نویسندگانى مى‏یابند كه قبلا به آنها بى‏مهرى شده است (مثل هنگامى كه منتقدان فمینیست درباره نویسندگان زنى كه قبلا كسى آثارشان را نمى‏خوانده مطلبى مى‏نویسند). وقتى منتقدى در دهه 1970 درباره رمان نسبتا جدیدى مثل دنیاى فقید بورژوایى چیزى مى‏نویسد، تصمیم او به انجام این كار حاوى این بیان ضمنى است كه متن رمان ارزش مطالعه دارد.
بحثهاى انتقادى مورد تحلیل من بازتابى از همین جنبه‏هاى زمینه آكادمیك است. منتقدان آكادمیك به منظور جاى‏دادن بحثهاى خود در جریان مباحثه‏اى خاص، غالبا با ارجاع به سنتهاى ادبى، بحثهایشان را قالب‏بندى مى‏كنند. مثلا، منتقدى در بحث درباره گوردیمر و لسینگ، آثار آنها را متعلق به سنت اروپایى "رئالیسم انتقادى‏" تشخیص مى‏دهد و آنها را با تورگنیف و كنراد مقایسه مى‏كند(15) .
به‏هرحال، این خصایص ویژه نگارش انتقادى، تنها عامل ایجاد تفاوت بین نوشته‏هاى انتقادى و بررسیهاى عمومى درباره دنیاى فقید بورژوایى نیست. [ در واقع از این نظر فصل مشترك شایان‏توجهى بین این دو دسته وجود دارد كه بى‏شك انعكاس فصل مشترك گروههایى است كه در این ژانرهاى متفاوت قلم مى‏زنند: بسیارى از بررسیهاى عمومى شامل ارجاعهایى به انواع قالبهاى نظرى هستند كه در متون انتقادى آشكارتر دیده مى‏شوند - مثلا توین بى در بررسى‏اش در (13) "New Republic" بر سنت رمان مدرن انگلیسى متكى است. ] ناهمسویى مشخصتر بررسیهاى اولیه و نوشته‏هاى انتقادى متاخرتر در این است كه تحلیلهاى منتقدان، رمان گوردیمر را به موضوعات اجتماعى دوره تاریخى معاصر پیوند مى‏دهند. اكثر منتقدانى كه براى موضوع مقاله خود دنیاى فقید بورژوایى را برگزیده‏اند، آشكارا اهداف سیاسى داشته‏اند [ هوف Haugh (16) كه به سختى از كتاب انتقاد مى‏كند تنها استثناست ] . این مفسران كه به هنگام دگرگونى مسائل سیاسى در آفریقاى جنوبى و مبدل‏شدن نهضت زنان به یك نیروى اجتماعى، دست‏به نگارش زده‏اند، با علائق كاملا مشخص سیاسى به سراغ رمان آمده‏اند و این علائق را در تفسیرهاى خود آشكار ساخته‏اند.
سه منتقد (19 ، 18 ، 17) ، تحلیلهاى ضدنژادپرستى از رمان به عمل آورده‏اند. مقاله پاركر(18) در یك كتاب نقد ادبى به چاپ رسید كه هدف سیاسى صریحى داشت و آن ارزیابى میزان حساسیت رمان‏نویسان اهل آفریقاى جنوبى به نهضت ضدنژادپرستى بود. این مقاله، حاوى نشانه‏هایى است كه معلوم مى‏كند نویسنده آن بیش از بررسى‏كنندگان عمومى با جزئیات صحنه آفریقاى جنوبى آشناست: نویسنده در تلخیص خود توضیح مى‏دهد كه ماكس "با راندن اتومبیل به اسكله تیبل‏باى خودكشى مى‏كند" [ به‏جاى اینكه مانند بررسى‏كنندگان صاف و ساده بگوید "او خود را غرق مى‏كند"(13) ] ; یا اینكه او را پسر "سیاستمدار محترم حزب متحد" مى‏نامد [ به‏جاى اینكه او را پسر "سیاستمدارى مرفه و فروتن"(1) معرفى كند ] ; و اینكه لوك "عضو كنفرانس پان‏آفریقا" است [ و نه فقط "آفریقایى جوان"(3) یا "سیاست‏پیشه سیاهپوست"(2) ] .
پاركر با موضوعى سیاسى نیز سروكار دارد كه در بررسیهاى عمومى چندان مشخص نیست، یعنى مساله شركت‏سفیدپوستان در نهضت مقاومت‏سیاهان. بنابه‏گفته پاركر، گوردیمر از طریق شخصیت لوك، مبارز سیاهى كه براى پاركر یكى از سه شخصیت اصلى رمان است، به این موضوع مى‏پردازد. پاركر، لوك را "نماینده خطمشى سیاسى جدیدى‏" مى‏داند كه "شركت‏سفیدپوستان را نفى مى‏كند، مگر اینكه پاى مقاصد خاصى در میان باشد."
این نوع قرائت‏به موضوعى اشاره مى‏كند كه در اواسط دهه 1960، یعنى هنگامى كه دنیاى فقید بورژوایى‏چاپ شد، در آفریقاى جنوبى به‏صورت فزاینده‏اى اهمیت مى‏یافت. اختلاطنژادى خوشبینانه كه مشخصه نهضتهاى اپوزیسیون دهه 1950 بود، بر اثر اقدامات سركوبگرانه نیرومند، فروكش كرده بود. احزاب سیاسى سیاهان، غیرقانونى اعلام شده بود و دشواریهایى كه پیش‏روى سیاهان و سفیدان مبارز قرار داشت، تفاوتهاى قاطعى یافته بود و همین امر فعالیت‏سیاسى متحد را كمتر و كمتر امكان‏پذیر مى‏ساخت. پاركر، كه مقاله‏اش را در سال 1978 نوشته، به‏نظر مى‏رسد كمتر از بررسى‏كنندگان اولیه دلمشغول داستان ماكس، مبارزى كه نمونه نوعى زمان گذشته است، باشد و در عوض متوجه عناصرى از دنیاى فقید بورژوایى است كه به این مساله سیاسى جدیدتر مربوط مى‏شوند.
خانم گرور 15) Grever كه مقاله خود را در همان سال 1978 نوشته است و در ویژه‏نامه "زنان نویسنده امپراطورى بریتانیا" یكى از نشریه‏هاى ادبى، به‏چاپ رسیده، قرائتى از دنیاى فقید بورژوایى به عمل آورده كه كانون توجه آشكارا فمینیستى دارد. گرور بر درونمایه‏اى تاكید مى‏كند كه آن را به‏منزله دلبستگى خاص فمینیستى چنین توصیف مى‏كند: "حركت‏به سمت‏یكپارچه‏كردن زندگى خصوصى و عمومى." برخلاف بررسى‏كنندگان عمومى كه ظاهرا به‏ندرت توجهى به لیز دارند، خانم گرور مصرانه به "تحول زن راوى‏" در رمان مركزیت مى‏بخشد و بدین‏ترتیب "آغاز حركتى به سوى تعهد جدى به فعالیت انقلابى‏" را مشاهده مى‏كند. او رابطه لیز با پسرش را هم برجسته مى‏سازد، یعنى موضوعى كه تقریبا به‏طور كامل در نوشته‏هاى مفسران دیگر ناگفته مى‏ماند، و نتیجه مى‏گیرد كه: "گوردیمر با تاكید بر امكان‏پذیرى تعهد یك زن، هم به فرزند و هم به جنبش انقلابى، اقلیمى نو براى كشفیات تازه گشوده است."(15) . گرور، به‏جاى تمركز روى داستان ماكس، بر این واقعیت تاكید مى‏كند كه لیز تنها زندگى مى‏كند. او در خلاصه‏اى كه از طرح داستان مى‏دهد به جنبه‏هایى از داستان توجه خاص نشان مى‏دهد كه به نوعى حاكى از استقلال‏اند: "تعهد نهایى الیزابت هنگامى شكل مى‏گیرد كه او خود را از شوهر رها ساخته است. او درحالى‏كه كاملا به تنهایى عمل مى‏كند، خود را متعهد مى‏سازد، البته همراه با ترس و هراس و در میان عدم قطعیتهاى گوناگون."(15) هرچند كه گرور به‏گونه‏اى لحن ناخشنود بررسى‏كنندگان را نسبت‏به لیز دوباره تكرار مى‏كند - لیز را شخصیتى "سایه‏وار" و "نسبتا سرسرى‏" مى‏یابد - اما لیز را بیش از همه نویسندگان دیگر یك هوادار فعال مى‏بیند. در تلخیص گرور، نقطه آغاز پویش رمان "وارسى مصرانه لیز از واكنشهاى خود به خودكشى ماكس‏" است و سپس ادامه مى‏دهد كه "لیز در كنش سیاسى احساس سرزنده بودن شخصى‏" مى‏كند. گرور، همانند منتقدان دیگر، موضوع بحثش سیاسى است و درباره رمان گوردیمر به عنوان كتابى درباره سیاست مطلب مى‏نویسد. با این حال، او به‏جاى اینكه مانند اكثر منتقدان دیگر به‏تغییرات حادث در صحنه وقایع آفریقاى جنوبى واكنش نشان دهد، داستان لیز را از كل زمینه آفریقاى جنوبى جدا ساخته، وضع لیز را در حكم زنى مبارز، مركز قرائت‏خود گردانده است.
من نمى‏خواهم، با تلخیص این قرائتهاى متفاوت، استدلال كنم كه دنیاى فقید بورژوایى نوع خاصى از رمان سیاسى یا فمینیستى است، بلكه مى‏خواهم نشان دهم كه تفسیرهاى چندگانه ممكن و همچنین استفاده‏هاى ناهمسویى از چنین رمانى مى‏تواند وجود داشته باشد. من اظهارنظرهاى سه نوع خواننده را بررسى كردم; بررسى‏كنندگان عمومى نشریه‏هاى ادوارى (اغلب مذكر)، متخصصان ادبى (باز هم اغلب مذكر، كه شامل یك زن با دستور كار فمینیستى است)، و خود "من‏" كه یك خواننده عادى هستم، منتهى علاقه آشكارا فمینیستى نیز به این رمان دارم. این تعبیرهاى خوانندگان از رمان باعث پیدایش سه نوع قرائت است. خصوصیات این سه قرائت در جدول زیر خلاصه شده است:

 
- سه قرائت از دنیاى فقید بورژوازى
نوع قرائت
قرائت اولیه "لیبرالى‏":
بررسى‏كنندگان اولیه - 10 مرد، یك زن و سه بررسى‏كننده مجهول به اضافه یك دانشگاهى مذكر بعدى
قرائتهاى بعدى:
ضدنژادپرستى - 3 نفر از 4 دانشگاهى
قرائت فمینیستى: یك زن متخصص ادبى دانشگاهى، به‏علاوه یك خواننده زن غیرحرفه‏اى: یعنى خود "من‏"
كانون توجه موضوعى
تراژدى انسانى در محیط آفریقاى جنوبى
تضاد میان انسان‏مدارى لیبرال اروپایى و مبارزه‏گرایى در حال ظهور سیاهان
فرصتها و محدودیتهاى خاصى كه زنان مبارز معاصر در قیاس با مردان دارند
نگرش به راوى داستان
لیز راوى "عجیب‏" و "پیچیده‏اى‏" است
لیز شخصیت مركزى است اما بدون توجه به جزئیات زندگى او
لیز، به‏خاطر خودش، موردعلاقه است و به وضع او به‏عنوان زن توجه مى‏شود
تفاوتهاى موجود در این قرائتها از چند منبع نشات مى‏گیرد. علائق حرفه‏اى بررسى‏كنندگان و متخصصان ادبیات آنها را به سمت مخاطبان متفاوتى سوق داده، قرائتهاى آنها را همچون روایتهایى براى عموم مردم و یا براى گروههاى تخصصى‏تر (و در مورد رمان گوردیمر، گروههایى كه غالبا تعهد سیاسى بیشترى دارند) شكل داده است. دیگر اینكه زمینه تاریخى قرائتها، از هنگام انتشار (1970 ، (Jauss بررسى‏كنندگان متقدم، رمان گوردیمر را برحسب سیاستهاى نژادى آفریقاى جنوبى در دهه 1950 و اوایل دهه 1960 درك مى‏كردند و كانون توجهشان روى ماكس بود، كه وى را شخصیت محورى داستانى مى‏پنداشتند كه درباره مبارزه سفیدپوستان نگاشته شده است. در اواسط دهه 1970 دو دسته تغییر رخ داد: نهضت‏خودآگاه سیاهپوستان مبارز در آفریقاى جنوبى پدیدار شد، و نهضت زنان باعث پیدایى آگاهى روزافزونى به تجربه‏ها و علاقه‏هاى متمایز زنان شد. اكثر قرائتهاى مذكر از دهه 1970 به بعد پاسخى بود به دگرگونیهاى سیاسى مذكور; منتقدانى كه در این زمان درباره رمان چیزى نوشته‏اند، به لوك و مقابله او با مبارزه سفیدپوستان بیش از ماكس علاقه‏مند بودند. قرائتهاى زنان از دهه 70 و 80 به بعد، بازتاب فمینیسم بوده، دنیاى فقید بورژوایى را در حكم تصویرى از تجربه متمایز مؤنث‏بودن تفسیر مى‏كنند. قرائت در مقام یك زن، موجد تفسیرى مى‏شود كه با تفسیر خوانندگان عمدتا مردى كه قبلا ذكرشان رفت تفاوت دارد.(18)
برخى از نظریه‏پردازان قرائت، با مشاهده این ناهمسویى، اظهار داشته‏اند كه متون با هر قرائتى "بازآفریده مى‏شوند" (1981 ، ( Wolff و هر قرائتى موجد "معناهاى جدیدى‏" (1977 ، (Bleich مى‏شود. بدین‏سان نه یك متن، بلكه "متنهاى پرشمارى‏" شاید به‏شمار خوانندگان، وجود دارد. اما من به‏صورتى ساده‏تر چنین فرض مى‏كنم كه خوانندگان همواره با متن واحدى روبه‏رو هستند، متنى كه در نهایت‏یك شى‏ء مادى است. بنابراین، براى ایجاد یك نظریه قرائت، مساله این است كه به دقت و تفصیل تبیین شود كه خوانندگان چگونه مى‏توانند از متن واحدى براى برساختن قرائتهایى اینچنین متفاوت استفاده كنند.
 
برساختن تعبیرهایى از رمان : منابع و محدودیتهاى ناهمسویى
براى آغاز این بررسى كه چگونه از متن واحد قرائتهاى متفاوتى پدید مى‏آیند، مى‏توانیم به این بیندیشیم كه چگونه خوانندگان حرفه‏اى یادشده و خود من، هر یك بر مبناى مضمون رمان اصلى، داستان خود را پرورانده‏ایم. ما، به‏طور رسمى یا غیررسمى، تصویرهایى از متن ساخته‏ایم كه با شواهدى از متن ارتباط دارد. گرچه ما محدود به متن بوده‏ایم، اما در طول بسط تفسیرهایمان انتخابهایى نیز كرده‏ایم، و این انتخابها متاثر از پرسشها و اطلاعات ناظر به زمینه داستان بوده كه هر یك از ما وارد قرائت‏خود كرده است.
بكر (Becker, 1986) معتقد است كه برساختن هر بازنمودى، دست‏كم شامل سه‏گونه فعالیت است: از موضوع بازنمود، عناصرى كه باید در بازنمود گنجانده شوند انتخاب مى‏شوند (برگزیدن); ترجمه و تبدیل عناصر انتخابى به انواع استانداردى از عناصر كه به‏كار برساختن بازنمود جدید و كاربردهاى منظورشده آن مى‏آید [ ترجمه و تبدیل ] ; مرتب ساختن این عناصر جدید بر مبناى طرحى كه عرف ادبى تجویز مى‏كند [ ترتیب ] . من در این بخش با بررسى فرآیندهاى برگزیدن، ترجمه و تبدیل و ترتیب كه در برساختن تعبیرهاى بررسى‏كنندگان و منتقدان مؤثر بوده‏اند - و بنیان نظر كمتر رسمى من درباره دنیاى فقید بورژوایى هستند - این چارچوب را براى تحلیل فرآیند تفسیر به‏كار خواهم برد. این تحلیل توجهى به فرآیندهاى سطح خرد تفسیر - كه خوانندگان را قادر به درك معناى واژه‏هاى یك صفحه مى‏كند - نخواهد داشت. بلكه كانون توجه من متوجه فرآیندهایى اجتماعى است كه از پى درك معنا مى‏آیند، یعنى هنگامى‏كه فهم خوانندگان به سمت عرصه‏هاى فراخترى جهت‏یابى مى‏كند، جایى كه آنها رمان واحدى را در محیطهاى مختلف براى مقاصد مختلف به‏كار مى‏گیرند.

بخش دوم

 
مارجرى ال. دى والت
برگردان: حسن چاوشیان
برگرفته از ارغنون - شماره ۹ و ۱۰